تاریخچه‌ای از ایوان جنوبی صحن آزادی حرم امام رضا (ع) | حکایت خوش‌طعم «ایوان آشپزخانه»
نگاهی به پیشینه ساخت و کاربری ایوان جنوبی صحن آزادی که آن را با یک نام خاص می‌شناختند؛ ایوان آشپزخانه.
مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ خوانندگان این نوشتار، احتمالا اطلاعاتی درباره تاریخ آشپزخانه یا مهمانسرای حضرتی دارند و می‌دانند که نخستین‌بار در دوره تیموری و عهد سلطان‌حسین‌بایقرا، آشپزخانه با تأسیس «غلورخانه» توسط امیرعلیشیر نوایی پاگرفت و توسعه پیدا کرد و در دوره‌های بعد، براساس موقوفات، به دو بخش «زواری» و «خادمی» تقسیم شد و ساختار و سازمان پیچیده و خاص خودش را داشت.
با این حال، شاید کمترکسی بداند که نام «آشپزخانه» یا «مطبخ»، روزگاری به ایوان جنوبی صحن نو (آزادی) اطلاق می‌شد و به آن «ایوان آشپزخانه» می‌گفتند؛ ایوانی که در دوره قاجار، آشپزخانه یا «کارخانه» خادمی درکنار آن قرار گرفته بود و به همین دلیل، چنین نامی را برای آن برگزیده بودند و به‌کار می‌بردند. در این گزارش مختصر، قصد دارم درباره تاریخ ایوان آشپزخانه صحبت و به اطلاعاتی درباره آن اشاره کنم که شاید تاکنون نشنیده باشید.
نشانه‌هایی تاریخی بر تارک ایوان
اجازه بدهید پیش از بحث درباره تاریخ ایوان جنوبی صحن نو، کمی درباره ظاهر آن و اطلاعاتی که بر روی کاشی‌هایش منقوش است، صحبت کنم. ایوان آشپزخانه، ۲۰ متر ارتفاع، ۳۰/۱۸ متر عرض و ۳۰/۷ متر عمق دارد. برای تزیین فضای داخل آن از مقرنس‌های مزین به کاشی‌های مرغوب و باکیفیت بهره برده‌اند و البته این کاشی‌ها در طول زمان، بار‌ها مرمت و تعویض شده است.
کتیبه‌های موجود در ایوان، از دوره قاجاریه تا عصر جمهوری‌اسلامی قدمت دارد. جدیدترین کتیبه، مربوط‌به سال ۱۳۵۹ خورشیدی است که آن را با خط نستعلیق سفید و زمینه لاجوردی -که معمول چنین کتیبه‌هایی است- به رشته تحریر درآورده‌اند: «به‌شکرانه پیروزی انقلاب اسلامی ملت ایران به رهبری امام‌خمینی و به امید سعادت در سایه دولت انقلاب جمهوری اسلامی ایران!». این کتیبه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌جای کتیبه‌ای مربوط‌به دوره پهلوی، نصب شده است.
کتیبه گفته‌شده را بر روی پیشانی ایوان و بالای کتیبه دوره قاجاری، قرار داده‌اند. کتیبه زیر آن، به زبان عربی و سندی بر نحوه احداث و تزیین بنای ایوان است که تقریبا در تمام ایوان‌های حرم مطهر می‌توان نمونه‌هایی برای آن یافت. در متن این کتیبه می‌خوانیم: «قد امر بابداع الصحن المقدس السلطان المبرور و الخاقان المغفور فتحعلی‌شاه من الموقوفات المطلقه لقد تشرف بزینة فی زمن السلطان العادل و الخاقان الباذل محمدشاه قاجار خلد ا... ملکه السید الجلیل حاجب الروضه الرضویه حاج‌میرزاموسی‌خان اعلی‌ا... مقامه کتبه محمدحسین الشهید المشهدی ۱۲۶۳».
کتیبه در سال‌های پایانی عمر محمدشاه قاجار نوشته شده است. براساس متن آن، فتحعلی‌شاه قاجار دستور ساخت صحن نو را از محل موقوفات مطلقه صادر کرد. موقوفات مطلقه، موقوفاتی هستند که در وقف بودن آنها بر حرم مطهر تردیدی نیست، اما به‌دلیل مفقود شدن اصل وقف‌نامه، محل کاربرد و هزینه کردن درآمدشان را نمی‌دانیم.
در گزارش‌های تاریخی، سخن از پرداخت ۱۰ هزار تومان اولیه ازسوی فتحعلی‌شاه برای آغاز احداث صحن به میان آمده است که در متن کتیبه اثری از آن وجود ندارد. براساس ادامه متن کتیبه، در دوره محمدشاه قاجار، میرزاموسی‌خان فراهانی، فرزند میرزاعیسی قائم‌مقام که در آن زمان متولی‌باشی آستان‌قدس‌رضوی بود، با دستور شاه قاجار، کار تزیین ایوان آشپزخانه را به انجام رساند.
با این حال، ظاهرا کار ساخت کتیبه بعد از درگذشت میرزاموسی‌خان به اتمام رسیده است؛ چون می‌دانیم که وی در سال ۱۲۶۲ قمری، دار فانی را وداع گفت، اما بر روی کتیبه تاریخ ۱۲۶۳ قمری به چشم می‌خورد. میرزاموسی‌خان از متولیان خوشنام تاریخ آستان‌قدس‌رضوی است. اجداد او از سادات فراهان بودند. میرزاموسی‌خان نخستین متولی رسمی آستان‌قدس‌رضوی در دوره قاجار محسوب می‌شود که از فتحعلی‌شاه حکم رسمی دریافت کرد و تا پایان عمر در این سمت ماند. او خدمات زیادی برای توسعه حرم رضوی، ترمیم بنا‌های این مکان مقدس و آسایش زائران آن انجام داد.
نام میرزاموسی‌خان، افزون بر کتیبه پیشانی ایوان آشپزخانه، در برخی دیگر از نقاط حرم رضوی مانند «ایوان عباسی» نیز دیده می‌شود که در کتیبه این ایوان، سمت او را «ناظم امور سرکار فیض‌آثار» ثبت کرده‌اند.
نویسنده کتیبه نیز، محمدحسین شهیدی‌مشهدی، خطاط نامدار و کتیبه‌نویس خوش‌قریحه آستان‌قدس‌رضوی در دوره قاجار است که یک‌بار به‌تفصیل درباره‌اش نوشته‌ام. افزون‌بر اینها، در داخل ایوان، کتیبه‌ای حاوی یک روایت درباره شهادت و دفن حضرت ثامن‌الحجج (ع) نصب شده است و نیز، در کتیبه دور ایوان که با خط نسخ و در زمینه لاجوردی است، متن سوره مبارک منافقون به چشم می‌خورد.
بر فراز این ایوان، ساعت قدیمی حرم مطهر رضوی قرار دارد؛ ساعتی مشهور به ساعت مظفری که روزگاری بر فراز ایوان ساعت صحن عتیق نصب بود و به‌دنبال نشست ایوان و لزوم تعمیرات اساسی و نیز، خرید ساعت جدید توسط معاون‌التجار، به مکان جدید در صحن نو منتقل شد و زنگ آن را هم برداشتند.
ساختمان برج جدید در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی، اندکی بعد از نصب ساعت معاون در صحن عتیق بنا شد و از آن زمان به بعد، ساعت مظفری که یادگار عصر قاجار است، در این مکان قرار دارد.
تاریخ تغییرات در کاربری
بعد از این معرفی مختصر و مفید از سیمای ظاهری ایوان آشپزخانه، خوب است نگاهی به پیشینه آن بیندازیم. همان‌طور که اشاره کردم، بنای آشپزخانه خادمی -یا همان کارخانه خادمی- بعد از احداث صحن نو، پشت ایوان مورد بحث ما ساخته شد. اراضی پشت ایوان در تملک آستان‌قدس قرار داشت و در آنها تأسیساتی ساختند که عموما با بحث مواد غذایی و دارویی مرتبط بود.
علاوه بر آشپزخانه که یک مرکز پررفت‌وآمد به حساب می‌آمد، شربتخانه و تعدادی انبار و یک آب‌انبار را هم برای استفاده مستقیم در مطبخ و شربتخانه در این مکان ساخته بودند. از نقشه عبدالرزاق بغایری که در اواخر دوره قاجار ترسیم شده است، می‌توان به این نکته پی برد که بنای آشپزخانه خادمی از دو بخش کاملا مجزا تشکیل شده بود که البته ما دلیل این جدایی و کاربری‌های هریک از فضا‌های آن را دقیقا نمی‌دانیم.
شاید یکی از قسمت‌ها بر حسب ضرورت و زمان نیاز به طبخ غذای بیشتر، فعال می‌شد یا به‌دلیل افزایش آمار خادمان، مطبخ شرقی را بعدا به مطبخ اصلی که در قسمت غرب ایوان واقع بود، افزودند. ادعا‌های اخیر از آن‌رو تأمل‌برانگیز است که مطبخ شرقی، مستقیم به فضای شربتخانه و اتاق رئیس آن راه داشت و می‌دانیم که مسئولیت شربتخانه، افزون‌بر تأمین نوشیدنی‌های مربوط‌به مراسم، تهیه و ارسال اقلام دارویی به دارالشفای حضرتی نیز بوده است. شربتخانه یک مسیر خروجی مجزا به‌سمت صحن نو هم داشت که از ضلع غربی ایوان آشپزخانه بیرون می‌آمد.
در منتهاالیه سمت غربی فضای پشت ایوان آشپزخانه، بقعه شیخ بهائی قرار داشت که بخشی از یک تیمچه با کاربری تجاری بود. درست در فضای پشت آشپزخانه و شربتخانه، «مدرسه پایین‌پا» واقع بود که فضای آن کاملا از محدوده فعالیت‌های آستان‌قدس جدا می‌شد. در منتهاالیه شرقی نیز، «تیمچه حکاک‌ها» و «تیمچه مهترحمال» قرار می‌گرفت که هر دو کاربری تجاری داشتند. تمام این فضاها، برای ایجاد صحن موزه در دوره پهلوی اول تخریب شد و کارخانه خادمی هم به بست پایین‌خیابان انتقال یافت.
شاید بد نباشد به این نکته هم اشاره کنم که در ابتدای فعالیت کارخانه خادمی، مکان آن در شمال‌غربی صحن نو و مجاور رواق دارالضیافه فعلی قرار داشت و بعدها، با توجه به تغییرکاربری فضای مذکور، آن را به پشت ایوان آشپزخانه منتقل کردند. به این نکات باید محل آشپزخانه زواری در اواخر دوره قاجار را هم اضافه کنیم که در ضلع جنوبی بست بالاخیابان (شیخ‌توسی فعلی) و مجاور «سرای وزیرنظام» و در محدوده فعلی صحن جمهوری اسلامی قرار گرفته بود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
